Biến đổi khí hậu và những ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần

   Từng dòng sông cạn kiệt, những cánh rừng biến mất, nắng nóng kéo dài và bão lũ dữ dội hơn – môi trường sống quanh ta đang biến đổi nhanh đến đáng báo động. Nhưng bên cạnh các tác động hữu hình lên thiên nhiên và cơ thể, khí hậu còn âm thầm làm lung lay cả sự ổn định trong tâm trí con người. Sự căng thẳng, lo âu, mất phương hướng đang trở thành phản ứng phổ biến trước những biến động khí hậu – và đó là điều chúng ta không thể làm ngơ.

Biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe tinh thần?

   Biến đổi khí hậu không chỉ tạo ra các hiện tượng thời tiết cực đoan mà còn tác động âm thầm nhưng sâu sắc đến sức khỏe tinh thần cộng đồng, như:

• Sang chấn tâm lý sau thiên tai: Bão, cháy rừng, lũ lụt, hạn hán kéo dài không chỉ phá hủy môi trường sống mà còn gây tổn thương tinh thần nghiêm trọng. Theo WHO, sau những thảm họa này, có từ 20% đến 40% người sống sót gặp phải các vấn đề về sức khỏe tâm thần, trong đó phổ biến là stress sau sang chấn (PTSD), trầm cảm và rối loạn lo âu.
• Lo âu khí hậu (climate anxiety): Đây là cảm giác lo sợ, bất lực, và đau buồn trước tình trạng môi trường đang xấu đi từng ngày. Một khảo sát toàn cầu năm 2021 – được thực hiện trên hơn 10.000 thanh thiếu niên tại 10 quốc gia – cho thấy 59% người tham gia cảm thấy "rất hoặc cực kỳ lo lắng" về biến đổi khí hậu, 45% cho biết những cảm xúc này ảnh hưởng tiêu cực đến sinh hoạt và khả năng lập kế hoạch cho tương lai.
• Solastalgia – nỗi đau mất mát sinh thái: Khác với nỗi nhớ nhà thông thường, solastalgia là cảm giác mất mát nội tại khi môi trường sống bị phá hủy mà ta vẫn còn sống trong đó. Khái niệm này đặc biệt phổ biến ở những cộng đồng bản địa hoặc dân cư sống ở vùng nông thôn bị ảnh hưởng bởi khai thác mỏ, cháy rừng, sa mạc hóa...
• Tác động sinh học từ nắng nóng và ô nhiễm: Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng nắng nóng kéo dài có thể làm tăng tỷ lệ tự tử, hành vi hung hăng và rối loạn giấc ngủ. Bên cạnh đó, hạt bụi mịn (PM2.5) trong không khí – nhất là từ khói cháy rừng – có thể đi sâu vào hệ thần kinh trung ương, kích thích viêm và tăng nguy cơ trầm cảm, lo âu và suy giảm nhận thức. Một nghiên cứu tại California cho thấy số lượt khám tâm thần khẩn cấp tăng rõ rệt trong những tuần có chỉ số ô nhiễm cao.

Vì sao biến đổi khí hậu lại tác động đến tinh thần?

   Không chỉ dừng lại ở cảm xúc lo lắng hay mệt mỏi thoáng qua, tác động của biến đổi khí hậu đến tâm trí con người là kết quả của một chuỗi các cơ chế sinh học – tâm lý – xã hội đan xen nhau. Theo báo cáo năm 2025 của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA), những ảnh hưởng này có thể biểu hiện âm thầm nhưng kéo dài nhiều năm nếu không được can thiệp.

Tác động sinh học – thần kinh:

   Nhiệt độ cao kéo dài gây mất cân bằng nội môi thần kinh. Các nghiên cứu tại Ấn Độ và Mỹ đã phát hiện rằng khi chỉ số nhiệt ẩm (wet-bulb temperature) vượt ngưỡng 30°C, não bộ giảm sản xuất serotonin – chất trung gian thần kinh duy trì cảm xúc ổn định. Tình trạng này làm tăng nguy cơ trầm cảm, rối loạn lo âu và rối loạn giấc ngủ.

   Bên cạnh đó, ô nhiễm không khí – đặc biệt là bụi mịn PM2.5 – có thể đi xuyên qua hàng rào máu não, gây viêm thần kinh và suy giảm nhận thức ở cả người trẻ tuổi.

Tác động tâm lý – cảm xúc sâu xa:

   Khi chứng kiến thiên nhiên bị phá hủy – từ rừng xanh biến thành đất trống, sông hồ cạn kiệt, khí hậu trở nên khắc nghiệt – con người mất cảm giác kiểm soát. Tình trạng này dẫn đến một loạt cảm xúc tiêu cực như tức giận (eco-anger), đau buồn (ecological grief), tội lỗi (eco-guilt), bất lực (helplessness) và cuối cùng là hoài nghi và tuyệt vọng.

   Theo khảo sát của ecoAmerica (2023), hơn 68% người Mỹ cho rằng họ cảm thấy "mất hy vọng" khi nghĩ đến tương lai của hành tinh.

Đứt gãy cảm giác thuộc về và bản sắc cá nhân:

   Nhiều người bị di dời khỏi quê hương do ngập mặn, hạn hán, cháy rừng hoặc mực nước biển dâng. Khi một cộng đồng mất đi đất sống – nơi gắn với văn hóa, ký ức, tổ tiên – thì đó không chỉ là mất đất mà là mất gốc. Khái niệm "solastalgia" xuất hiện để diễn tả trạng thái mất mát ngay trong chính ngôi nhà của mình. Đây là yếu tố nguy cơ cao cho trầm cảm mãn tính.

Tác động kinh tế – xã hội làm trầm trọng căng thẳng:

   Biến đổi khí hậu kéo theo thiệt hại kinh tế: mùa màng thất bát, chi phí sinh hoạt tăng, mất việc làm... Tất cả đều tạo áp lực tài chính, dễ dẫn đến stress và rối loạn hành vi.

   Một nghiên cứu cho thấy mối liên hệ rõ rệt giữa mất an ninh lương thực do hạn hán và tỷ lệ trầm cảm trong nông dân khu vực Đông Phi và Đông Nam Á.

Khoảng trống trong hệ thống chăm sóc tâm thần hậu thiên tai:

   Sau thảm họa khí hậu, nhiều quốc gia – đặc biệt ở vùng đang phát triển – không có mạng lưới hỗ trợ tâm lý kịp thời. Nạn nhân sống sót thường bị bỏ mặc trong trạng thái hoảng loạn kéo dài mà không được tiếp cận liệu pháp phục hồi.

   WHO (2022) đã cảnh báo rằng các kế hoạch ứng phó khí hậu quốc gia hiện nay vẫn chưa lồng ghép đầy đủ yếu tố sức khỏe tinh thần vào hệ thống y tế công.

Sau thiên tai, nhiều người bị sang chấn tâm lý.

Chúng ta cần làm gì để bảo vệ sức khỏe tinh thần trước biến đổi khí hậu?

   Bảo vệ tinh thần trong thời đại biến đổi khí hậu không chỉ là trách nhiệm của ngành y tế, mà còn là hành trình chủ động của từng cá nhân và cộng đồng. Dưới đây là những điều bạn có thể làm để bảo vệ sức khỏe tinh thần:

Củng cố sức bền tinh thần cá nhân (resilience):

   Căng thẳng là phản ứng tự nhiên, nhưng sức bền tinh thần giúp con người hồi phục sau các cú sốc môi trường. Theo APA, các kỹ thuật như thiền định, chánh niệm (mindfulness), luyện thở sâu và viết nhật ký cảm xúc giúp giảm lo âu, phục hồi cân bằng thần kinh.

   Ngoài ra, các hành vi cơ bản như ngủ đúng giờ, vận động đều đặn, ăn uống các thực phẩm chống viêm (giàu rau xanh, omega-3, ít đường) có thể bảo vệ cả não bộ lẫn nội tiết.

Duy trì kết nối xã hội tích cực:

    Nhiều nghiên cứu cho thấy những người có hệ thống hỗ trợ xã hội tốt – như gia đình, bạn bè, hàng xóm hoặc cộng đồng – có khả năng phục hồi tinh thần tốt hơn sau thiên tai. Những mối quan hệ này không chỉ hỗ trợ về vật chất mà còn giúp xoa dịu nỗi sợ hãi, cô đơn và cảm giác mất kiểm soát.

   Tham gia vào các nhóm có cùng mối quan tâm như câu lạc bộ môi trường, hội tình nguyện hoặc nhóm hỗ trợ cộng đồng sẽ tạo ra cảm giác được đồng hành. Việc cùng nhau hành động vì một mục tiêu tích cực giúp người tham gia thấy mình có ý nghĩa và giá trị, từ đó làm giảm cảm giác bất lực và tăng hy vọng.

Chủ động nhận diện và tìm kiếm hỗ trợ chuyên môn:

   Lo âu khí hậu (eco-anxiety) không phải là "ảo tưởng" hay dấu hiệu yếu đuối – đó là một phản ứng tâm lý có thật, đã được APA định nghĩa là vấn đề sức khỏe tâm thần cần được quan tâm.

   Trị liệu tâm lý cá nhân (CBT), trị liệu hành vi – nhận thức, nhóm hỗ trợ đồng cảnh và tư vấn hậu thiên tai đã được WHO chứng minh là có hiệu quả cao trong việc phòng ngừa rối loạn lo âu – trầm cảm liên quan khí hậu.

Chuyển hóa lo âu thành hành động tích cực:

   Một trong những cách hiệu quả để vượt qua cảm giác bất lực là hành động có ý nghĩa. Nghiên cứu từ Stanford (2024) cho thấy: chỉ cần 2 giờ mỗi tuần tham gia các hoạt động vì môi trường (trồng cây, giảm nhựa, giáo dục khí hậu) có thể giảm đáng kể các triệu chứng lo âu khí hậu.

   Biến đổi khí hậu không chỉ tàn phá môi trường mà còn âm thầm làm hao mòn sức khỏe tinh thần của hàng triệu người. Nếu không có những chiến lược ứng phó nhân văn và toàn diện, chúng ta có thể sẽ đối mặt với một cuộc khủng hoảng tâm thần song hành cùng khủng hoảng môi trường. Hành động từ hôm nay – dù nhỏ – là cách mỗi người gìn giữ bình an cho nội tâm mình, và lan tỏa hy vọng trong một thế giới đang dần mất cân bằng.