Tính cách có thể ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần như thế nào?

   Có người chỉ cần chút áp lực đã lo lắng mất ngủ, trong khi người khác vẫn giữ được sự bình tĩnh. Tại sao lại có sự khác biệt rõ rệt như vậy? Câu trả lời nằm ở tính cách. Đây không chỉ là “chất riêng” tạo nên mỗi con người, mà còn là yếu tố quan trọng quyết định cách chúng ta đối diện với stress, duy trì cảm xúc và bảo vệ sức khỏe tâm thần.

   Hiểu rõ tính cách của mình giúp mỗi người tận dụng điểm mạnh, nhận diện sớm nguy cơ và lựa chọn cách sống phù hợp để tinh thần khỏe mạnh hơn.

Tính cách là gì?

   Tính cách là tập hợp những đặc điểm ổn định trong suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của một cá nhân. Nó là “lăng kính” qua đó ta nhìn nhận và phản ứng với thế giới.

   Trong tâm lý học, một mô hình được nghiên cứu và áp dụng rộng rãi là Big Five (Năm yếu tố lớn):

• Ổn định cảm xúc (Neuroticism)
• Hướng ngoại (Extraversion)
• Tận tâm (Conscientiousness)
• Dễ chịu (Agreeableness)
• Cởi mở (Openness)

Làm thế nào để nhận biết tính cách theo Big Five?

   Nếu bạn tò mò muốn biết mình thuộc nhóm tính cách nào, cách đơn giản nhất là thử các bài trắc nghiệm Big Five. Đây là dạng bảng câu hỏi được thiết kế khoa học, thường gồm từ 30 đến 120 câu, yêu cầu bạn tự đánh giá mức độ đồng ý với những phát biểu như “Tôi thích tham gia hoạt động xã hội” hay “Tôi thường lo lắng về những điều nhỏ nhặt”. Kết quả sẽ cho bạn điểm số ở từng yếu tố: Hướng ngoại, Dễ chịu, Tận tâm, Ổn định cảm xúc và Cởi mở.

   Ngoài trắc nghiệm chính thức, bạn cũng có thể quan sát hành vi thường ngày để tự nhận diện.

Ví dụ:

• Nếu bạn dễ căng thẳng và hay lo lắng, có thể chỉ số ổn định cảm xúc thấp.
• Nếu bạn thường xuyên đưa ra kế hoạch, làm việc ngăn nắp, tận tâm có lẽ là điểm mạnh.
• Người thích tụ tập, trò chuyện có xu hướng hướng ngoại, trong khi người thích khám phá cái mới thường có tính cởi mở cao.

Tác động của 5 yếu tố tính cách đến sức khỏe tâm thần và cách cải thiện

   Mỗi yếu tố đều mang trong mình những điểm mạnh và thách thức, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tâm thần của chúng ta, như:

Bất ổn cảm xúc (Neuroticism)

   Người có chỉ số này cao thường hay lo lắng, dễ căng thẳng, nóng giận hoặc rơi vào tâm trạng buồn bã. Họ thường khó kiểm soát áp lực và dễ phản ứng quá mức trước những thay đổi nhỏ trong cuộc sống.

   Chính vì vậy, đây được coi là yếu tố dự báo mạnh mẽ cho các rối loạn tâm thần như lo âu, trầm cảm hay mất ngủ. Những cảm xúc tiêu cực lặp đi lặp lại có thể khiến họ kiệt quệ cả về thể chất lẫn tinh thần.

   Ví dụ, một nhân viên thường xuyên căng thẳng chỉ vì những sai sót nhỏ trong công việc, luôn sợ hãi rằng mình sẽ bị đánh giá kém, có nguy cơ rơi vào vòng xoáy lo âu mãn tính.

   Để cải thiện, nhóm này có thể rèn luyện kỹ thuật quản lý stress như thiền, yoga, hít thở sâu. Việc viết nhật ký cảm xúc và áp dụng liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) cũng giúp họ học cách nhìn nhận tình huống khách quan hơn, giảm bớt sự tiêu cực và tăng khả năng phục hồi tinh thần.

Hướng ngoại (Extraversion)

   Người hướng ngoại thường tràn đầy năng lượng, cởi mở và dễ dàng kết nối xã hội. Đây là “lá chắn tinh thần” vững chắc, giúp họ nhận được sự hỗ trợ cảm xúc từ bạn bè, đồng nghiệp và ít có nguy cơ trầm cảm.

   Nhưng mặt trái của tính cách này là sự phụ thuộc vào các mối quan hệ xã hội. Khi bị cô lập hoặc mất đi các hoạt động giao tiếp thường ngày, họ nhanh chóng rơi vào buồn bã, thậm chí suy sụp tinh thần. Ngoài ra, một số người hướng ngoại có xu hướng tìm kiếm kích thích liên tục, dễ dẫn đến hành vi bốc đồng hoặc lạm dụng chất gây hại.

Người hướng ngoại dễ suy sụp nếu mất đi các hoạt động giao tiếp hàng ngày.

   Để duy trì cân bằng, họ nên chủ động duy trì kết nối trực tuyến, đồng thời tập rèn kỹ năng tận hưởng những hoạt động một mình như đọc sách, đi dạo hay tập thể dục. Việc này giúp họ giảm bớt sự phụ thuộc vào đời sống xã hội để nuôi dưỡng tinh thần.

Tận tâm (Conscientiousness)

   Người tận tâm được biết đến với sự kỷ luật và trách nhiệm cao. Họ có khả năng lập kế hoạch, duy trì lối sống lành mạnh và kiên trì với mục tiêu. Những phẩm chất này bảo vệ họ khỏi nhiều hành vi gây hại cho sức khỏe tinh thần, chẳng hạn lạm dụng rượu hoặc ngủ nghỉ thất thường.

   Thế nhưng, sự tận tâm thái quá dễ biến thành cầu toàn. Khi quá khắt khe với bản thân, họ có thể mất cân bằng, luôn đặt mình dưới áp lực phải hoàn hảo và dễ rơi vào stress mãn tính.

   Ví dụ: Một nhân viên dành nhiều đêm để sửa từng chi tiết nhỏ trong báo cáo, cuối cùng mất năng lượng và cảm thấy chán nản.

   Để điều chỉnh, họ cần tập luyện tư duy “tốt đủ dùng”, chấp nhận sai sót nhỏ và tập trung vào quá trình thay vì chỉ nhìn vào kết quả. Tự thưởng cho những nỗ lực của cũng là cách giúp họ giảm bớt căng thẳng và lấy lại động lực.

Dễ chịu (Agreeableness)

   Người dễ chịu thường được yêu mến bởi sự thân thiện, lòng trắc ẩn và tinh thần hợp tác. Nhờ vậy, họ có mối quan hệ xã hội hài hòa, ít xung đột và nhận được nhiều sự hỗ trợ tích cực. Đây là lợi thế giúp họ chống lại stress và tăng cảm giác hạnh phúc trong cuộc sống.

   Nhưng sự dễ chịu quá mức có thể trở thành gánh nặng. Những người này đôi khi kìm nén cảm xúc thật, chấp nhận làm điều mình không muốn chỉ để chiều lòng người khác. Về lâu dài, họ có thể cảm thấy bị lợi dụng, mất cân bằng và rơi vào stress ngấm ngầm.

   Để cải thiện, nhóm này cần rèn kỹ năng nói “không” một cách lịch sự và thiết lập ranh giới cá nhân rõ ràng. Khi biết ưu tiên nhu cầu của bản thân, họ không chỉ bảo vệ sức khỏe tinh thần mà còn duy trì được sự lành mạnh trong các mối quan hệ.

Cởi mở (Openness)

   Người cởi mở có trí tưởng tượng phong phú, sáng tạo và luôn tò mò về thế giới. Họ dễ thích nghi với sự thay đổi, tìm ra giải pháp sáng tạo và phục hồi nhanh sau khủng hoảng. Đây là yếu tố giúp họ cảm thấy cuộc sống đa dạng, nhiều màu sắc và ít rơi vào bế tắc.

   Tuy nhiên, nếu quá mức, sự cởi mở có thể khiến họ tham gia vào những trải nghiệm mạo hiểm, thiếu an toàn. Một số nghiên cứu còn chỉ ra rằng mức cởi mở cực cao đôi khi liên quan đến xu hướng tư duy bất thường hoặc khó hòa nhập.

   Để duy trì cân bằng, nhóm này nên chọn trải nghiệm mới ở mức an toàn và có định hướng rõ ràng. Kết hợp óc sáng tạo với kế hoạch cụ thể sẽ giúp họ phát huy lợi thế mà vẫn tránh được rủi ro không đáng có.

Bạn có thể thay đổi hay điều chỉnh tính cách không?

   Tính cách mang tính ổn định, nhưng không hoàn toàn bất biến. Nhiều nghiên cứu chứng minh rằng, qua luyện tập và trải nghiệm, con người có thể phát triển những khía cạnh tích cực hơn.

   Một số cách hiệu quả gồm:

• Tăng tự nhận thức bằng cách quan sát cảm xúc, hành vi.
• Quản lý stress qua thiền, yoga, vận động thường xuyên.
• Phát triển kỹ năng xã hội, học cách giao tiếp thẳng thắn và biết từ chối khi cần.
• Tìm sự hỗ trợ từ chuyên gia tâm lý, đặc biệt là trị liệu nhận thức – hành vi (CBT).

   Tính cách là một yếu tố có ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe tinh thần, mỗi đặc điểm tính cách đều có những điểm mạnh riêng, đồng thời cũng ẩn chứa một số rủi ro nếu không được kiểm soát tốt.

   Khi hiểu rõ bản thân, chúng ta có thể tận dụng ưu điểm, nhận diện sớm rủi ro và điều chỉnh hành vi phù hợp. Không có tính cách nào hoàn toàn tốt hay xấu – điều quan trọng là biết lắng nghe chính mình và học cách điều chỉnh để tinh thần luôn vững vàng, lạc quan.