Nguy cơ bại liệt: Cha mẹ cần làm gì để bảo vệ con?

   Hơn 20 năm trước, Việt Nam được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công nhận đã thanh toán bệnh bại liệt. Từ đó, căn bệnh từng khiến hàng triệu trẻ em tàn tật dường như lùi xa khỏi đời sống thường nhật. Nhưng những cảnh báo mới đây của Bộ Y tế và WHO cho thấy bại liệt chưa hoàn toàn thuộc về quá khứ. Khi dịch bại liệt xuất hiện trở lại tại Lào, nguy cơ virus xâm nhập vào Việt Nam đang trở nên hiện hữu hơn bao giờ hết – âm thầm, khó nhận biết và không thể chủ quan.

Từ ổ dịch ở Lào đến nguy cơ ngay trước cửa Việt Nam

   Cuối năm 2025, Lào ghi nhận nhiều trường hợp mắc bại liệt liên quan đến virus bại liệt biến đổi gene type 1 (cVDPV1). Đây không phải virus bại liệt hoang dại từng gây đại dịch trước đây, nhưng vẫn có khả năng gây liệt không hồi phục, đặc biệt ở trẻ em chưa được tiêm chủng đầy đủ. Trước diễn biến này, WHO đã đánh giá đây là một sự kiện y tế công cộng đáng quan ngại trong khu vực, đồng thời khuyến nghị các quốc gia lân cận – trong đó có Việt Nam – tăng cường giám sát và phòng ngừa.

   Việt Nam và Lào có đường biên giới dài, với hàng trăm cửa khẩu chính, phụ và lối mở. Mỗi ngày, hàng nghìn người qua lại để làm ăn, thăm thân, lao động thời vụ. Trong bối cảnh đó, virus bại liệt hoàn toàn có thể theo bước chân con người vượt qua biên giới, ngay cả khi không có triệu chứng rõ ràng.

   Bộ Y tế cho biết Việt Nam hiện chưa ghi nhận ca bệnh bại liệt, song nguy cơ xâm nhập được đánh giá là cao. Dựa trên các tiêu chí của WHO, nhiều tỉnh được xếp vào nhóm nguy cơ cao hoặc trung bình, đặc biệt là các địa phương có tỷ lệ tiêm chủng chưa đồng đều, địa bàn rộng, dân cư biến động lớn hoặc năng lực giám sát còn hạn chế.

   Điều đáng lưu ý là bại liệt không bùng phát ồ ạt ngay từ đầu. Virus có thể lưu hành âm thầm trong cộng đồng, chủ yếu qua đường phân – miệng, trước khi một ca liệt mềm cấp xuất hiện. Khi đó, việc kiểm soát sẽ khó khăn và tốn kém hơn rất nhiều so với phòng ngừa từ sớm.

Các địa phương được đánh giá nguy cơ theo tiêu chí của WHO

Theo đánh giá nguy cơ của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) phối hợp với Bộ Y tế, các địa phương tại Việt Nam được phân nhóm như sau:

• Nhóm nguy cơ cao (tỷ lệ tiêm chủng chưa đạt yêu cầu hoặc chất lượng giám sát bệnh còn hạn chế): Cao Bằng, Gia Lai, Đồng Nai, Đồng Tháp, Tây Ninh, Sóc Trăng, Trà Vinh.
• Nhóm nguy cơ cao về yếu tố đe dọa xâm nhập (giáp biên giới, địa hình phức tạp, dân cư di biến động lớn, làm tăng nguy cơ virus xâm nhập và âm thầm lưu hành): Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Sơn La, Điện Biên, Quảng Trị, Quảng Ngãi, Đắk Lắk.
• Nhóm nguy cơ trung bình: 33 tỉnh, thành phố còn lại trên cả nước, trong đó có nhiều địa phương giáp Lào và Campuchia.

Vì sao nguy cơ bại liệt quay lại đang gia tăng?

   Nguy cơ bại liệt không đến từ một yếu tố đơn lẻ, mà là sự cộng hưởng của nhiều “điểm yếu” trong hệ thống phòng dịch.

Di biến động dân cư và yếu tố địa lý

   Các tỉnh giáp biên giới Việt Nam – Lào như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Sơn La, Điện Biên, Quảng Trị, Quảng Ngãi, Đắk Lắk… có đặc điểm chung là địa bàn rộng, nhiều khu vực miền núi, dân cư phân tán. Hoạt động giao thương, thăm thân, lao động qua biên giới diễn ra thường xuyên, khiến việc kiểm soát y tế gặp nhiều thách thức.

   Đặc biệt, thời điểm cuối năm và cận Tết Nguyên đán là giai đoạn lưu lượng di chuyển tăng cao, làm gia tăng nguy cơ virus “đi nhờ” từ vùng dịch sang khu vực an toàn hơn.

Khoảng trống miễn dịch trong cộng đồng

   Dù tỷ lệ tiêm chủng bại liệt toàn quốc vẫn ở mức cao, song thực tế vẫn tồn tại những “khoảng trống miễn dịch”: trẻ em bỏ lỡ mũi tiêm, tiêm chưa đủ liều, hoặc nhóm dân cư khó tiếp cận dịch vụ y tế và xu hướng bài trừ vacxin của nhiều cha mẹ hiện nay. Chỉ cần một nhóm nhỏ chưa được bảo vệ, virus có thể lưu hành và lây lan âm thầm.

   WHO nhiều lần nhấn mạnh: cVDPV gần như chỉ xuất hiện ở những nơi có miễn dịch thấp. Điều đó lý giải vì sao việc duy trì tỷ lệ tiêm chủng cao, đồng đều giữa các vùng miền quan trọng không kém việc tiêm đủ cho từng cá nhân.

Người dân có thể làm gì để chủ động phòng bại liệt?

   Trong phòng chống bại liệt, người dân không chỉ là đối tượng được bảo vệ, mà còn là mắt xích quan trọng nhất để ngăn virus lây lan trong cộng đồng. Những việc dưới đây không phức tạp, nhưng nếu được thực hiện đầy đủ, sẽ tạo nên “lá chắn” hiệu quả cho cả gia đình và xã hội.

Kiểm tra và hoàn thành lịch tiêm vaccine cho trẻ

   Việc đầu tiên và quan trọng nhất là đảm bảo trẻ được tiêm vaccine bại liệt đầy đủ, đúng lịch theo Chương trình Tiêm chủng mở rộng.

   Cha mẹ nên:

• Kiểm tra sổ tiêm chủng của trẻ, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi
• Đối chiếu số mũi đã tiêm với lịch khuyến cáo của cơ sở y tế
• Đưa trẻ đi tiêm bù, tiêm vét ngay nếu phát hiện thiếu mũi hoặc tiêm muộn

   Vaccine bại liệt đã được sử dụng an toàn trong nhiều thập kỷ. Trẻ được tiêm đủ liều không chỉ được bảo vệ khỏi nguy cơ liệt, mà còn góp phần ngăn virus lây sang người khác.

Không chủ quan khi trẻ có dấu hiệu bất thường

   Bại liệt không phải lúc nào cũng biểu hiện rầm rộ. Phần lớn trẻ nhiễm virus có thể chỉ:

• Sốt nhẹ
• Mệt mỏi
• Rối loạn tiêu hóa

   Tuy nhiên, nếu trẻ có các dấu hiệu sau, cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay:

• Yếu tay, yếu chân đột ngột
• Đi lại khó khăn, đứng không vững
• Một bên tay hoặc chân mềm hơn bình thường

   Việc đi khám sớm không chỉ giúp trẻ được xử trí kịp thời, mà còn giúp ngành y tế phát hiện sớm nguy cơ dịch để bảo vệ cộng đồng.

Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sống

   Virus bại liệt lây truyền chủ yếu qua đường phân – miệng, vì vậy các thói quen vệ sinh hằng ngày có vai trò rất quan trọng.

   Người dân nên:

• Rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh
• Sử dụng nước sạch trong sinh hoạt và ăn uống
• Đảm bảo thực phẩm được nấu chín, ăn chín
• Giữ vệ sinh nhà cửa, nhà vệ sinh, khu vực sinh hoạt chung

  Những thói quen này không chỉ giúp phòng bại liệt mà còn ngăn ngừa nhiều bệnh truyền nhiễm khác.

   Bại liệt không phải là câu chuyện của quá khứ, nhưng cũng không phải là mối đe dọa không thể kiểm soát. Khi mỗi gia đình chủ động kiểm tra lịch tiêm, đưa trẻ đi tiêm đầy đủ và không chủ quan trước những dấu hiệu bất thường, nguy cơ dịch bệnh sẽ được đẩy lùi từ sớm. Giữ vững thành quả thanh toán bại liệt không chỉ là trách nhiệm của ngành y tế, mà còn bắt đầu từ những hành động rất cụ thể, rất đời thường của mỗi người dân.