Tiếng ồn – Kẻ đánh cắp sức khỏe tinh thần mà bạn không hay biết

   Ô nhiễm tiếng ồn là một trong những vấn đề môi trường đô thị phổ biến nhưng thường bị xem nhẹ. Tiếng còi xe, động cơ, hoạt động xây dựng, âm nhạc công suất lớn… không chỉ gây phiền toái mà còn để lại hệ quả lâu dài đối với sức khỏe tâm thần.

   Các nghiên cứu y khoa gần đây cho thấy, tiếp xúc với mức tiếng ồn cao và kéo dài có thể làm tăng nguy cơ rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ và nhiều bệnh lý thể chất liên quan.

Ô nhiễm tiếng ồn ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe tâm thần?

   Mới đây, một nghiên cứu mới được công bố trên tạp chí khoa học quốc tế Environmental Research đã khiến giới khoa học và cộng đồng quan tâm hơn bao giờ hết về ảnh hưởng của ô nhiễm tiếng ồn đối với sức khỏe tinh thần.

    Nghiên cứu này do nhóm tác giả Yiyan He (Đại học Oulu, Phần Lan) thực hiện, theo dõi 114.353 người từ 8 đến 21 tuổi sinh sống tại vùng đô thị Helsinki trong suốt 8–10 năm.

   Nhóm nghiên cứu ước lượng mức tiếng ồn giao thông tại từng địa chỉ cư trú và đối chiếu với hồ sơ y tế. Kết quả cho thấy:

• Mức tiếng ồn trung bình 24 giờ vượt 53 dB liên quan đến nguy cơ mắc rối loạn tâm thần như trầm cảm và rối loạn lo âu cao hơn rõ rệt, đặc biệt ở nam giới.

• Tiếng ồn cứ tăng thêm 10 decibel (dB) thì nguy cơ trầm cảm tăng khoảng 6% và rối loạn lo âu tăng khoảng 5%.

   Những phát hiện này cho thấy tiếng ồn – vốn thường bị xem là một yếu tố gây phiền toái đơn thuần – thực chất có thể là tác nhân âm thầm nhưng mạnh mẽ, tác động lâu dài đến trạng thái tâm lý và sức khỏe tinh thần của con người.

   Trên thế giới, Cơ quan Môi trường châu Âu (EEA) ước tính hơn 110 triệu người dân châu Âu tiếp xúc với mức tiếng ồn có hại hằng ngày, dẫn đến khoảng 66.000 ca tử vong sớm mỗi năm. Ngoài ra, tiếng ồn còn góp phần làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh tim, tiểu đường, trầm cảm và suy giảm nhận thức.

   Tại Việt Nam, nhiều khảo sát cho thấy mức ồn ở các đô thị lớn thường xuyên vượt chuẩn. Ở Hà Nội, mức ồn ban ngày khoảng 77,8–78,1 dBA, ban đêm 65,3–75,7 dBA. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, nhiều điểm đo ban đêm vượt 85 dB; mức trung bình ngày khoảng 83,1 dB và có nơi lên tới 124,9 dB. Liên Hợp Quốc xếp Thành phố Hồ Chí Minh vào nhóm các đô thị ô nhiễm tiếng ồn cao hàng đầu thế giới.

   Những số liệu này đã gióng lên một hồi chuông cảnh báo cho thấy chúng ta cần quan tâm hơn đến ô nhiễm tiếng ồn và ảnh hưởng của nó đến sức khỏe tinh thần.

Tại sao ô nhiễm tiếng ồn lại ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần?

   Nhiều người vẫn băn khoăn: vì sao tiếng ồn lại có thể ảnh hưởng tới tâm trạng và sức khỏe tinh thần? Khoa học đã chỉ ra bốn con đường chính – bốn cơ chế sinh học và tâm lý – qua đó tiếng ồn để lại dấu ấn lâu dài trên não bộ.

Kích hoạt hệ thống phản ứng căng thẳng

   Cơ thể con người có một cơ chế phản ứng khẩn cấp gọi là trục HPA (hạ đồi – tuyến yên – thượng thận). Khi nhận tín hiệu nguy hiểm, trục này khiến tim đập nhanh, huyết áp tăng và cơ bắp căng lên. Tiếng ồn lớn và kéo dài khiến hệ thống này bị kích hoạt thường xuyên, ngay cả khi không có mối đe dọa thực sự. Tình trạng này kéo dài làm hệ thần kinh và tim mạch luôn trong trạng thái căng thẳng, từ đó làm tăng nguy cơ lo âu và trầm cảm.

Gián đoạn giấc ngủ

   Giấc ngủ sâu và giai đoạn ngủ mơ (REM) là thời điểm não bộ xử lý cảm xúc và phục hồi năng lượng tinh thần. Tiếng ồn ban đêm khiến người ngủ dễ tỉnh giấc hoặc ngủ chập chờn, làm giảm thời gian ở các giai đoạn phục hồi này. Hậu quả là cơ thể mệt mỏi, tâm trạng thất thường; nếu tình trạng này kéo dài, nguy cơ rối loạn tâm lý sẽ tăng lên.

   Nghiên cứu cho thấy, người sống gần sân bay với mức ồn ban đêm >50dB bị giảm 20% thời gian ngủ sâu và có tỷ lệ mắc trầm cảm cao hơn.

Tiếng ồn làm gián đoạn giấc ngủ.

Gây viêm và rối loạn chất dẫn truyền thần kinh

   Tiếng ồn kéo dài kích hoạt phản ứng viêm trong cơ thể. Các chất gây viêm này có thể ảnh hưởng đến não, làm rối loạn cân bằng của serotonin và dopamine – những chất dẫn truyền thần kinh giúp duy trì tâm trạng ổn định và cảm giác tích cực. Khi sự cân bằng này bị phá vỡ, tâm trạng trở nên tiêu cực và khả năng đối phó với căng thẳng bị suy giảm.

   Nghiên cứu cho thấy, công nhân tiếp xúc tiếng ồn cao nhiều năm có mức IL-6 và TNF-α (chất gây viêm) cao hơn đáng kể, đồng thời tỷ lệ lo âu và trầm cảm cũng cao hơn.

Thay đổi hoạt động của gen

   Gen giống như “bản hướng dẫn” để cơ thể vận hành. Bình thường, một số gen được bật khi cần thiết và tắt khi không cần. Tiếng ồn kéo dài có thể làm xáo trộn cơ chế bật/tắt này – gọi là thay đổi biểu sinh. Những thay đổi này đặc biệt xảy ra ở các gen điều khiển phản ứng căng thẳng, khiến cơ thể trở nên nhạy cảm hơn và phản ứng mạnh hơn với stress. Hiệu ứng này có thể tồn tại trong nhiều năm và, trong một số trường hợp, còn truyền sang thế hệ sau.

   Nghiên cứu: Người sống hơn 10 năm ở khu vực có mức ồn trên 70dB được phát hiện có sự thay đổi rõ rệt ở gen NR3C1 (gen điều hòa hormone cortisol – hormone liên quan đến stress), kèm theo điểm đánh giá lo âu cao hơn so với nhóm sống ở khu vực dưới 55 dB.

Làm sao để giảm bớt ảnh hưởng của ô nhiễm tiếng ồn đến sức khỏe tinh thần?

Cải thiện không gian sống

   Tiếng ồn môi trường thường xuyên xâm nhập qua cửa, cửa sổ, khe hở tường và mái nhà. Một số cách giúp giảm đáng kể lượng tiếng ồn lọt vào:

• Lắp cửa kính hai lớp hoặc kính cách âm: lớp không khí hoặc khí trơ ở giữa hai tấm kính tạo vùng cách âm hiệu quả, giảm tiếng ồn từ bên ngoài tới 30–40%.
• Sử dụng rèm dày và vật liệu hấp thụ âm thanh: rèm vải nhiều lớp, rèm nhung hoặc rèm cách âm chuyên dụng giúp giảm tiếng ồn và tạo cảm giác yên tĩnh hơn. Thảm trải sàn, tấm ốp tường bằng gỗ hoặc mút tiêu âm cũng giúp hạn chế tiếng vọng trong nhà.
• Bịt kín khe cửa, khe cửa sổ: dùng gioăng cao su hoặc mút xốp để bịt các khe hở – nơi âm thanh dễ lọt vào.
• Trồng cây xanh: cây bụi, giàn dây leo hoặc hàng cây trước cửa nhà vừa giảm tiếng ồn vừa tạo bóng mát và cải thiện không khí.
• Bố trí phòng ngủ ở phía yên tĩnh: nếu nhà có nhiều mặt, chọn phòng ngủ ở phía khuất đường giao thông nhất.

Điều chỉnh thói quen cá nhân

   Ngay cả khi không thể loại bỏ hoàn toàn tiếng ồn bên ngoài, bạn vẫn có thể điều chỉnh thói quen để giảm cảm giác bị làm phiền:

• Dành 15–30 phút cho “khoảng yên tĩnh” mỗi ngày: tắt thiết bị điện tử, tìm một góc yên tĩnh để thiền, đọc sách, hoặc quan sát thiên nhiên. Khoảng thời gian này giúp não bộ “xả” bớt áp lực âm thanh và hồi phục sự tập trung.
• Sử dụng tai nghe chống ồn hoặc phát âm thanh trắng: tai nghe chống ồn chủ động lọc bớt tiếng môi trường, còn âm thanh trắng (white noise) giúp che phủ tiếng ồn đột ngột, hỗ trợ làm việc hoặc ngủ ngon hơn.
• Giảm tiếng ồn tự tạo: điều chỉnh âm lượng tivi, loa, chuông báo; tránh bật nhiều thiết bị cùng lúc; sắp xếp công việc gây ồn (như khoan, cắt, hút bụi) vào thời gian phù hợp để không làm phiền bản thân và người khác.
• Tập thể dục ở nơi yên tĩnh: các hoạt động như đi bộ trong công viên, yoga ngoài trời giúp giảm hormone căng thẳng (cortisol) và cải thiện tâm trạng.

Chăm sóc giấc ngủ và sức khỏe tinh thần

   Giấc ngủ là lúc não bộ phục hồi sau một ngày tiếp xúc tiếng ồn, nên cần được ưu tiên bảo vệ:

• Giữ giờ ngủ – thức cố định: đi ngủ và thức dậy vào khung giờ tương đối giống nhau giúp đồng hồ sinh học ổn định, giảm tác động của tiếng ồn lên chất lượng ngủ.
• Tránh thiết bị điện tử trước khi ngủ: ánh sáng xanh từ màn hình điện thoại, máy tính làm ức chế melatonin – hormone giúp ngủ ngon.

   Đặc biệt, nếu nhận thấy bản thân thường xuyên mệt mỏi, khó ngủ, hay lo âu, nên ghi lại diễn biến và tìm tới chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ để được hỗ trợ.

   Ô nhiễm tiếng ồn không ồn ào như một cơn bão, nhưng lại âm thầm bào mòn sức khỏe tinh thần của mỗi chúng ta từng ngày. Hy vọng bài viết này sẽ giúp bạn hiểu được những tác động của ô nhiễm tiếng ồn đến sức khỏe tinh thần và các biện pháp cải thiện. Cảm ơn bạn đã theo dõi bài viết!